1. Wprowadzenie
Przez ostatnich kilkanaście lat podstawy prawne wykonywania zawodu pielęgniarki były zawarte w ustawie z dnia 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1217 z późn. zm.) - dalej u.z.p.p. Zgodnie z art. 1 ustawa powyższa określała zasady i warunki wykonywania zawodów pielęgniarki i położnej. Ustawa zawierała 40 artykułów. Jeszcze wcześniej problematykę wykonywania zawodu pielęgniarki i położnej regulowały dwa odrębne akty normatywne, tj.:
1) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16 marca 1928 r. o położnych (Dz. U. z 1934 r. Nr 5, poz. 41 i Nr 110, poz. 976 oraz z 1991 r. Nr 41, poz. 178) oraz
2) ustawa z dnia 21 lutego 1935 r. o pielęgniarstwie (Dz. U. Nr 27, poz. 199, z 1947 r. Nr 32, poz. 141 oraz z 1991 r. Nr 41, poz. 178).
Powyższe akty prawne utraciły moc na podstawie art. 39 u.z.p.p.
Dnia 15 lipca 2011 r. została uchwalona nowa ustawa regulująca fundamentalne zasady wykonywania zawodów pielęgniarki i położnej, tj. ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. Nr 174, poz. 1039) – dalej u.n.z.p. Ustawa powyższa została opublikowana w Dzienniku Ustaw z dnia 23 sierpnia 2011 r., a wchodzi w życie (zaczyna obowiązywać) od dnia 1 stycznia 2012 r. (z wyjątkiem art. 95 i 99, które to przepisy weszły w życie z dniem ogłoszenia przedmiotowej ustawy, a dotyczą Centrum Kształcenia Podyplomowego/programów kształcenia podyplomowego). Na podstawie art. 103 u.n.z.p. traci moc ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej z dnia 5 lipca 1996 r. Zakres nowej ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej został określony w art. 1, zgodnie z którym ustawa określa zasady:
1) wykonywania zawodów pielęgniarki i położnej;
2) uzyskiwania prawa wykonywania zawodów pielęgniarki i położnej;
3) kształcenia zawodowego pielęgniarki i położnej;
4) kształcenia podyplomowego pielęgniarki i położnej.

Poprzednia ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej też regulowała te same kwestie, chociaż określenie jej zakresu przedmiotowego w art. 1 było bardziej lakoniczne i ogólnikowe (zasady i warunki wykonywania zawodu). Obie ustawy już na początku aktu wyraźnie stanowią, że zawody pielęgniarki i położnej są samodzielnymi zawodami medycznymi, a także stwierdzają, że zawód pielęgniarki i położnej może wykonywać osoba posiadająca prawo wykonywania takiego zawodu.

2. Ustawowe formy wykonywania zawodu
Nowa ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej w art. 19 wskazuje na dopuszczalne formy wykonywania zawodu pielęgniarki. Powyższy artykuł zawiera zamknięty katalog form wykonywania zawodu pielęgniarki. Wykaz ten pokrywa się z praktyką oraz innymi regulacjami ustawowymi, a w szczególności z ustawą z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. Nr 112, poz. 654) – dalej u.dz.l. W poprzedniej ustawie brak było konkretnej i kompleksowej regulacji form wykonywania zawodu w jednym artykule. Regulacje poprzednie były fragmentaryczne, odnosiły się przede wszystkim do praktyk prywatnych (indywidualnych i grupowych), jako formy wykonywania zawodu także niejako przy okazji wskazywały na klasyczną możliwość zatrudnienia na podstawie umowy o pracę (art. 24 u.z.p.p.). Zgodnie z art. 19 u.n.z.p. pielęgniarka może wykonywać swój zawód:
1) w ramach umowy o pracę;
2) w ramach stosunku służbowego;
3) na podstawie umowy cywilnoprawnej;
4) w ramach wolontariatu;
5) w ramach praktyk zawodowych (określonych w ustawie o działalności leczniczej).

Umowa o pracę, nadająca pielęgniarce status pracownika, była i zapewnie pozostanie podstawową formą wykonywania zawodu pielęgniarki. Forma powyższa wydaje się z uwagi na ochronne normy ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) najbardziej komfortowa, szczególnie w przypadku macierzyństwa. Pielęgniarka może być zatrudniona na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony, na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy oraz na zastępstwo. Umowa o pracę tworzy stosunek pracy. Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Podstawowe prawa i obowiązki stron stosunku pracy reguluje Kodeks pracy. Stosunek służbowy dotyczy przede wszystkim funkcjonariuszy tzw. służb mundurowych (wojsko, policja, służba więzienna). Powstaje on na podstawie dobrowolnego zgłoszenia się do służby i nakłada szerszy zakres obowiązków niż wynikający z klasycznego stosunku pracy. Z drugiej strony, korzysta on z pewnych preferencji w sferze materialnej, socjalnej czy ubezpieczenia społecznego. W praktyce stosunek służbowy występuje przede wszystkim u pielęgniarek pracujących w więziennej służbie zdrowia. Możliwość zawierania umów cywilnych i ich podstawowe rodzaje reguluje ustawa z dnia 23 czerwca 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Do nazwanych umów cywilnych najczęściej zawieranych z pielęgniarką należy umowa zlecenia, a do nienazwanych – umowa o świadczenie usług/opieki pielęgnacyjnej itp. Podstawowe obowiązki stron stosunku cywilnego wynikają z treści zawartej umowy i mogą być kształtowane w sposób stosunkowo swobodny. Umowa cywilna nie daje pielęgniarce statusu pracownika, a tym samym możliwości korzystania z przywilejów pracownika (m.in. prawa do płatnego urlopu wypoczynkowego, ograniczonego czasu pracy itd.). Pielęgniarka wykonująca zawód na podstawie umowy o pracę, umowy cywilnej lub stosunku służbowego ma obowiązek, w terminie 14 dni od dnia nawiązania stosunku służbowego lub zawarcia umowy, poinformować o tym fakcie okręgową radę pielęgniarek i położnych, właściwą ze względu na miejsce wykonywania zawodu, wskazując:
1) numer dokumentu poświadczającego posiadanie prawa wykonywania zawodu albo ograniczonego prawa wykonywania zawodu;
2) datę zatrudnienia i stanowisko, a w przypadku umów na czas określony – datę zakończenia umowy;
3) miejsce wykonywania zawodu.

Ponadto pielęgniarki wykonujące zawód w formach wyżej wskazanych, są obowiązane poinformować okręgową radę pielęgniarek i położnych, właściwą ze względu na miejsce wykonywania zawodu, o rozwiązaniu albo wygaśnięciu umowy, w terminie 14 dni od dnia rozwiązania albo wygaśnięcia umowy. Jest to nowy i dość specyficzny obowiązek nałożony ustawowo na pielęgniarki. Zdaniem autorki powinien on się ograniczać tylko do umów cywilnych. Poza wyliczeniem form wykonywania zawodu art. 19 ust. 4 u.n.z.p. zawiera zakaz dyskryminacji pielęgniarki z uwagi na formę wykonywania zawodu. Bowiem pracodawca nie może podejmować działań dyskryminujących ze względu na formę wykonywania zawodu przez pielęgniarkę. Poprzednio nie było takiej regulacji. Ponadto, dla wzmocnienia ochrony pielęgniarek w związku z obawami tej grupy zawodowej, ustawodawca, co należy uznać za słuszne, wprowadził przepis stanowiący, że odmowa zmiany formy wykonywania zawodu przez pielęgniarkę lub położną, wykonującą zawód w podmiocie leczniczym w ramach umowy o pracę, nie może stanowić przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie przez pracodawcę stosunku pracy lub jego rozwiązanie bez wypowiedzenia.
Nowa ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej w art. 19 ust. 1 pkt 4 przewiduje możliwość wykonywania tych zawodów w ramach wolontariatu. Ponadto, zgodnie z art. 21 u.dz.l., świadczenia zdrowotne mogą być udzielane również w ramach wolontariatu, na zasadach określonych w porozumieniu, o którym mowa w art. 44 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536 z późn. zm.), zawartym z wolontariuszem. Wolontariusze mogą wykonywać świadczenia na rzecz:
1) organizacji pozarządowych, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej;
2) organów administracji publicznej, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej;
3) jednostek organizacyjnych podległych organom administracji publicznej lub nadzorowanych przez te organy, z wyłączeniem prowadzonej przez te jednostki działalności gospodarczej;
4) podmiotów leczniczych w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej w zakresie wykonywanej przez nie działalności leczniczej, zwanych "korzystającymi".
Świadczenia pielęgniarek wolontariuszy są wykonywane w zakresie, w sposób i w czasie określonych w porozumieniu z korzystającym. Porozumienie powinno zawierać postanowienie o możliwości jego rozwiązania. Na żądanie wolontariusza korzystający jest obowiązany potwierdzić na piśmie treść powyższego porozumienia, a także wydać pisemne zaświadczenie o wykonaniu świadczeń przez wolontariusza, w tym o zakresie wykonywanych świadczeń. Na prośbę wolontariusza korzystający może przedłożyć pisemną opinię o wykonaniu świadczeń przez wolontariusza. Jeżeli świadczenie wolontariusza wykonywane jest przez okres dłuższy niż 30 dni, porozumienie powinno być sporządzone na piśmie. Wolontariuszowi pielęgniarce mogą przysługiwać świadczenia zdrowotne na zasadach przewidzianych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Ponadto wolontariuszowi, który wykonuje świadczenia przez okres nie dłuższy niż 30 dni, korzystający zobowiązany jest zapewnić ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków. Do wolontariatu stosuje się przepisy działu III ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.
(...)