Skutki prawne śmierci człowieka dotykają różnych gałęzi prawa, m.in. prawa administracyjnego, prawa medycznego i prawa cywilnego. Do śmierci może dojść w każdym miejscu. Konieczne jest wówczas przeprowadzenia czynności związanych z czasowym przechowywaniem zwłok, a następnie z ich pochowaniem. 

Szpital musi się zająć zwłokami zmarłego pacjenta 

Zasady postępowania w przypadku śmierci pacjenta podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne, zostały określone w ustawie o działalności leczniczej (dalej jako: udl). W razie zgonu, podmiot ten jest zobowiązany należycie przygotować zwłoki poprzez ich umycie i okrycie, z zachowaniem godności należnej osobie zmarłej, w celu ich wydania osobie lub instytucji uprawnionej do ich pochowania. Istnieje też obowiązek przechowywania zwłoki, ale nie dłużej niż przez 72 godziny, licząc od godziny, w której nastąpiła śmierć pacjenta. Czynności te nie stanowią przygotowania zwłok do pochowania i nie pobiera się za nie opłat.

Art. 28 ust. 4 udl przewiduje wyjątki, w których zwłoki pacjenta mogą być przechowywane w chłodni dłużej niż 72 godziny. Chodzi o przypadki, w których:

1. zwłoki nie mogą zostać wcześniej odebrane przez osoby lub instytucje uprawnione do pochowania;
2. w związku ze zgonem zostało wszczęte dochodzenie albo śledztwo, a prokurator nie zezwolił na pochowanie zwłok;
3. przemawiają za tym inne ważne przyczyny, za zgodą albo na wniosek osoby lub instytucji uprawnionej do pochowania zwłok pacjenta.

Dopuszcza się też pobieranie opłaty za przechowywanie zwłok przez okres dłuższy niż 72 godziny od osób lub instytucji uprawnionych do pochowania zwłok oraz od podmiotów, na zlecenie których przechowuje się zwłoki w związku z toczącym się postępowaniem karnym. Chyba, że sprzeciwiają się temu odrębne przepisy. Ponadto w sytuacji, gdy zwłoki nie zostaną pochowane przez uprawnione podmioty lub instytucje, możliwe jest pobranie opłaty od gminy za przechowywanie za okres przypadający po upływie 3 dni od dnia powiadomienia o konieczności pochowania zwłok. 

Szczegółowe kwestie związane z przechowywanie zwłok zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie sposobu postępowania podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne ze zwłokami pacjenta w przypadku śmierci pacjenta. Akt ten stanowi, że lekarz leczący lub lekarz dyżurny, po przeprowadzeniu oględzin, stwierdza zgon i jego przyczynę oraz wystawia kartę zgonu. Następnie pielęgniarka sporządza kartę skierowania zwłok do chłodni oraz zakłada na przegub dłoni albo stopy osoby zmarłej identyfikator wykonany z tasiemki, płótna lub tworzywa sztucznego. Zwłoki przewozi się do chłodni nie wcześniej niż po upływie dwóch godzin od czasu zgonu, wskazanego w dokumentacji medycznej. W międzyczasie są one przechowywane w specjalnie przeznaczonym do tego celu pomieszczeniu, a w razie jego braku - w innym miejscu, z zachowaniem godności należnej zmarłemu.

Zwłoki trzeba wywieźć z mieszkania 

Z kolei w przypadku zgonu poza podmiotem leczniczym, podstawowe regulacje dotyczące przechowywania zwłok zawiera ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych (dalej jako: uccz). Zgodnie z art. 9 ust. 2 uccz, najpóźniej po upływie 72 godzin od chwili zgonu zwłoki powinny być usunięte z mieszkania celem pochowania lub w razie odroczenia terminu pochowania - złożone w domu przedpogrzebowym lub kostnicy do czasu pochowania. Wyjątki w tym zakresie mogą być czynione jedynie po utrwaleniu zwłok za zezwoleniem właściwego miejscowo inspektora sanitarnego.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi zakłada, aby niezwłocznie po zgonie umieścić zwłoki w miejscu możliwie chłodnym i zabezpieczyć je przed możliwością uszkodzenia. W miejscowościach, w których znajdują się domy przedpogrzebowe lub kostnice, składanie zwłok w budynkach kościołów i innych związków wyznaniowych, położonych poza cmentarzem, jest dozwolone tylko na okres poprzedzający pogrzeb. Nie dotyczy to jednak sytuacji, w których budynki te posiadają oddzielne pomieszczenia do składania zwłok aż do chwili pogrzebu.

Ponadto art. 9 ust. 1 uccz wskazuje, że zwłoki nie mogą być chowane przed upływem 24 godzin od chwili zgonu. Wyjątek stanowią zwłoki osób zmarłych na niektóre choroby zakaźne, które powinny być natychmiast po stwierdzeniu zgonu usunięte z mieszkania i pochowane na najbliższym cmentarzu w ciągu 24 godzin od chwili zgonu.

Pomieszczenie do przechowywania zwłok musi spełniać wymagania 

Od chwili zgonu aż do pochowania zwłoki powinny one być przechowywane w taki sposób, aby nie mogły powodować szkodliwego wpływu na otoczenie. Szczegółowe regulacje w tym zakresie zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie sposobu przechowywania zwłok i szczątków. Akt ten stanowi, że dom przedpogrzebowy lub kostnica na terenie cmentarza powinny znajdować się w wydzielonej jego części, z bezpośrednim dojazdem do bramy cmentarza. Obiekty ten powinny zostać zabezpieczone przed dostępem zwierząt, w szczególności gryzoni i owadów. Natomiast pomieszczenie:

• przeznaczone do przechowywania zwłok i szczątków powinno być wyposażone w urządzenie do stałego pomiaru temperatury;
• przeznaczone do przygotowywania zwłok do pochówku powinno posiadać wentylację, a ściany, posadzki i urządzenia powinny być łatwo zmywalne, nienasiąkliwe, gładkie i nieśliskie oraz odporne na działanie produktów dezynfekujących;
• przeznaczone do przygotowywania zwłok powinno posiadać chłodnię lub urządzenie chłodnicze zapewniające stałą temperaturę przechowywania nie wyższą niż 4°C.

Rozporządzenie stanowi, że zwłoki lub szczątki złożone w domu przedpogrzebowym powinny być przechowywane w specjalnie przeznaczonym do tego pomieszczeniu, w temperaturze nie wyższej niż 10°C. Nie mogą one być przechowywane w kostnicy dłużej niż 24 godziny. Natomiast jeśli temperatura nie jest wyższa niż 10°C, to nie dłużej niż 72 godziny. Z kolei w sytuacji, gdy stan zwłok wskazuje na to, że od chwili zgonu upłynęło więcej niż 72 godziny, należy umieścić je bezpośrednio w chłodni lub urządzeniu chłodniczym.

Kto jest uprawniony do pochówku zmarłego 

Prawo pochowania zwłok ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie pozostały małżonek(ka), krewni zstępni, krewni wstępni, krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa oraz powinowaci w linii prostej do 1 stopnia. Ponadto prawo pochowania zwłok:

• osób wojskowych zmarłych w czynnej służbie wojskowej przysługuje właściwym organom wojskowym;
• osób zasłużonych wobec Państwa i społeczeństwa przysługuje organom państwowym, instytucjom i organizacjom społecznym;
• przysługuje również osobom, które do tego dobrowolnie się zobowiążą.

W świetle wyroku Sądu Najwyższego z 11 listopada 1976 r., sygn. akt II CR 415/76, pierwszeństwo do pochowania zwłok ma pozostały małżonek i dzieci. Natomiast Sąd Apelacyjny w Gdańsku, w wyroku z 31 stycznia 2020 r., sygn. akt V ACa 652/19, zwrócił uwagę, że prawo do pochowania zwłok osoby zmarłej jest prawem podmiotowym stanowiącym element tzw. prawa do grobu i obejmuje wybór miejsca i sposobu pochowania zwłok, jak również zmianę miejsca ich spoczynku. Prawo to obejmuje również sferę uczuć związaną z kultywowaniem pamięci o osobie zmarłej. 

Czytaj także: Patodeweloperka na cmentarzu? Spór o wizję nagrobka może mieć finał w sądzie >>>

Niepochowane zwłoki mogą zostać przekazane do celów dydaktycznych i naukowych uczelni medycznej lub innej uczelni prowadzącej działalność dydaktyczną i naukową w zakresie nauk medycznych lub federacji podmiotów systemu szkolnictwa wyższego i nauki prowadzącej działalność naukową w zakresie nauk medycznych. Decyzję w sprawie przekazania zwłok wydaje, na wniosek uczelni lub federacji, właściwy starosta. Zwłoki do celów naukowych mogą być również przekazane na podstawie pisemnego oświadczenia osoby, która pragnie przekazać swoje ciało.

Natomiast zwłoki niepochowane przez najbliższych albo nieprzekazane uczelni, są chowane przez gminę właściwą ze względu na miejsce zgonu. Obowiązek ten nie wyklucza żądania zwrotu kosztów.

Szczególne zasady przy zwłokach zmarłych na choroby zakaźne 

Zwłoki osób zmarłych na choroby zakaźne określone w ministerialnym wykazie, niezwłocznie po stwierdzeniu zgonu zawija się w płótno nasycone płynem dezynfekcyjnym i składa w trumnie, którą należy szczelnie zamknąć i obmyć z zewnątrz płynem dezynfekcyjnym. Następnie na trumnę zakłada się worek foliowy z nieprzepuszczalnego tworzywa sztucznego, odpornego na uszkodzenia mechaniczne. Zwłoki zawozi się bezpośrednio z miejsca zgonu na cmentarz i dokonuje pochowania w ciągu 24 godzin od chwili zgonu. Po dostarczeniu trumny na cmentarz, worek zdejmuje się i spala. Ponadto stosuje się następujące środki ostrożności:

1. w pomieszczeniu, w którym leżą zwłoki, nie mogą zbierać się ludzie,
2. dotykanie zwłok jest niedozwolone,
3. na dnie trumny umieszcza się warstwę substancji płynochłonnej o grubości 5 cm,
4. pomieszczenie, w którym osoba zmarła przebywała, oraz wszystkie przedmioty, z którymi była w styczności, jak też środek transportu, którym zwłoki były przewożone, poddaje się odkażaniu.

Śmierć w ujęciu prawa administracyjnego

Iwona Sierpowska

Sprawdź  

Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi, zawiera szczególne regulacje w odniesieniu do zwłok osób zmarłych na chorobę wywołaną wirusem SARS-CoV-2. Zgodnie z tym aktem, należy przeprowadzić ich dezynfekcję płynem odkażającym o spektrum działania wirusobójczym oraz odstąpić od standardowych procedur mycia. Natomiast w przypadku zaistnienia takiej konieczności, należy zachować szczególne środki ostrożności. Trzeba też unikać ubierania zwłok do pochówku oraz ich okazywania. Rozporządzenie wymaga umieszczenia zwłok w ochronnym, szczelnym worku, wraz z ubraniem lub okryciem szpitalnym, a w przypadku przekazania zwłok do spopielenia, umieszczenia pierwszego worka ze zwłokami w drugim worku. Konieczne jest też zdezynfekowanie powierzchni zewnętrznej każdego worka przez spryskanie płynem odkażającym o spektrum działania wirusobójczym.

Czytaj także: Zasady chowania zwłok po Covidzie-19 >>>

Tak zabezpieczone zwłoki, w przypadku przekazywania ich do krematorium, należy umieścić w kapsule transportowej wykonanej z materiału umożliwiającego jej mycie i dezynfekcję, która po przekazaniu zwłok podlega standardowej dekontaminacji środkami powierzchniowoczynnymi. Natomiast w przypadku bezpośredniego pochowania na cmentarzu, zwłoki należy umieścić w trumnie do pochówku. Na jej dnie trzeba umieścić warstwę substancji płynochłonnej o grubości 5 cm. Niezwłocznie po złożeniu zwłok w trumnie lub kapsule transportowej, należy ją szczelnie zamknąć i spryskać płynem odkażającym o spektrum działania wirusobójczym. Transport powinno się prowadzić jednym zespołem przewozowym. Ponadto pomieszczenia, w których przebywała osoba zmarła oraz wszystkie przedmioty, z którymi miała styczności, poddaje się odkażaniu.