Odpowiedzialność cywilna

Działalność w ochronie zdrowia związana jest z ryzykiem i może stanowić podstawę do ponoszenia odpowiedzialności prawnej przez fizjoterapeutę lub/i przez podmiot leczniczy/zakład rehabilitacji leczniczej. Nieprawidłowe działania wobec pacjentów związane z udzielaniem świadczeń zdrowotnych w zakresie rehabilitacji leczniczej mogą stanowić po spełnieniu ustawowych przesłanek podstawę odpowiedzialności cywilnej każdego fizjoterapeuty. Zarówno przed wejściem w życie (31 maja 2016 r.) ustawy 25 września 2015 r. o zawodzie fizjoterapeuty - dalej u.o.z.f., jak i obecnie fizjoterapeuci podlegają odpowiedzialności cywilnej jednakże obecnie z uwagi na ustawowe zwiększenie samodzielności zawodowej będą to coraz częstsze przypadki. Odpowiedzialność cywilna to ujemne konsekwencje ponoszone przez podmioty prawa w związku z zaistnieniem zdarzeń negatywnie ocenianych przez prawo. Fizjoterapeuci podobnie jak lekarze, pielęgniarki, położne i diagności laboratoryjni w związku z wykonywanym zawodem podlegają różnym rodzajom odpowiedzialności prawnej w tym odpowiedzialności cywilnej oraz jeżeli mają status pracownika odpowiedzialności pracowniczej.

Odpowiedzialność cywilna uregulowana jest przepisami ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - dalej k.c. i jest to odpowiedzialność majątkową dłużnika. Podstawowe regulacje dotyczące odpowiedzialności cywilnej zawiera kodeks cywilny w Księdze Trzeciej. Zobowiązania: Tytuł VI Czyny niedozwolone (art. 415-449 k.c.) oraz Tytuł VII Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania (art. 471-486 k.c.). Odpowiedzialność cywilna wynika ze stosunku cywilnoprawnego między podmiotami prawa (osobami fizycznymi i prawnymi - np. podmiotem leczniczym i pacjentem), w którym podmioty te posiadają wynikające z norm prawa cywilnego uprawnienia i obowiązki. Osoba zobowiązana do świadczenia (np. fizjoterapeuta) jest dłużnikiem, natomiast osoba uprawniona (np. pacjent lub jego rodzina po śmierci pacjenta) jest wierzycielem. Odpowiedzialność cywilna jest w zasadzie odpowiedzialnością nieograniczoną, co oznacza, że dłużnik odpowiada za dług względem wierzyciela całym swoim majątkiem zarówno obecnym jak i przyszłym. W sytuacji braku dobrowolnego świadczenia dłużnika, wierzyciel może dochodzić swoich uprawnień przed sądem, a następnie na podstawie orzeczenia sądowego może prowadzić postępowanie egzekucyjne.

Kodeks cywilny wyróżnia dwa rodzaje odpowiedzialności cywilnej tj.:

  • a) odpowiedzialność kontraktową,
  • b) odpowiedzialność deliktową.

Odpowiedzialność kontraktowa dotyczy przypadku gdy źródłem odpowiedzialności cywilnej dłużnika jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie przez niego zobowiązania, które najczęściej wynika z zawartej przez strony umowy-kontraktu (art. 471 k.c.) np. pacjent chodzi na zabiegi do wybranego, konkretnego zakładu rehabilitacji. Odpowiedzialność kontraktowa może być oparta na zasadzie winy, wówczas dłużnik będzie odpowiadał tylko wtedy, gdy można mu tą winę przypisać lub też na zasadzie ryzyka, wtedy odpowiedzialność dłużnika jest zaostrzona i odpowiada on niezależnie od swej winy za sam fakt wyrządzenia szkody poprzez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Z kolei odpowiedzialność deliktowa zachodzi wtedy, gdy źródłem odpowiedzialności jest czyn niedozwolony tzn. jeżeli strony nie zawarły żadnej umowy, a mimo to w wyniku postępowania sprzecznego z prawem lub zasadami współżycia społecznego druga strona poniosła szkodę (art. 415 k.c.). Odpowiedzialność deliktowa może być również oparta na zasadzie winy lub na zasadzie ryzyka, a ponadto może być oparta na zasadzie słuszności w sytuacji gdy kryterium oceny są zasady współżycia społecznego. Rodzaj powyższy odpowiedzialności cywilnej fizjoterapeuty zależy od stosunku prawnego łączącego go z zakładem rehabilitacji (umowa o pracę czy umowa cywilna).

2.Przesłanki odpowiedzialności cywilnej fizjoterapeuty

Dla powstania odpowiedzialności cywilnej fizjoterapeuty/zakładu rehabilitacji leczniczej niezbędne jest zaistnienie łącznie trzech przesłanek do których należą:

  1. zdarzenie wyrządzające szkodę, mające postać działania lub zaniechania, za które dłużnik z mocy prawa jest odpowiedzialny (niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania lub czyn niedozwolony),  
  2. szkoda mająca charakter majątkowy lub niemajątkowy, 
  3. związek przyczynowy między powyższym zdarzeniem a szkodą.

Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania to zdarzenie, w którym fizjoterapeuta, lub podmiot leczniczy nie dopełnił obowiązku świadczenia bądź też wypełnił go ale nienależycie. Natomiast czyn niedozwolony zachodzi wówczas, gdy wyrządzający szkodę fizjoterapeuta lub podmiot leczniczy naruszył nakaz lub zakaz obowiązujący niezależnie od istniejącej lub nieistniejącej miedzy stronami umowy. W praktyce rehabilitacji leczniczej zdarzenia wyrządzające szkodę na osobie pacjenta powstają najczęściej w wyniku winy nieumyślnej tj. niezachowania należytej staranności w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych (np. brak należytego nadzoru nad pacjentem).

W polskim prawie cywilnym nie występuje normatywna definicja szkody. Zazwyczaj pod tym pojęciem szkody rozumie się uszczerbek na interesach majątkowych danej jednostki materialnych i niematerialnych. W literaturze prawniczej przyjmuje się, że szkodą jest każdy uszczerbek w dobrach prawnie chronionych, co do którego istnieje obowiązek naprawienia. Dobrami prawnie chronionymi są w szczególności zdrowie i życie oraz mienie.

Zasadą jest, iż uszczerbek powstaje w związku z działaniem czynników (osób, przedmiotów) zewnętrznych, niezależnie od woli poszkodowanego. Szkodą o charakterze majątkowym jest szkoda na osobie lub mieniu natomiast szkodą o charakterze niemajątkowym jest doznana krzywda (czyli cierpienie fizyczne lub moralne). Uszczerbek o charakterze niematerialnym wiąże się zazwyczaj ze stratą materialną, kiedy to cierpienia fizyczne są wynikiem uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Szkoda o charakterze niematerialnym może mieć także charakter samoistny, jeśli w związku z jej powstaniem poszkodowany doznaje, np. krzywdy moralnej. Szkodą majątkową może być w szczególności: 

  • a) uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia,
  • b) straty wynikłe z całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej, ze zwiększenia się potrzeb poszkodowanego lub zmniejszenia jego widoków powodzenia w przyszłości,
  • c) koszty leczenia i inne uzasadnione wydatki.

Przykład:

Szkodą majątkową na mieniu będzie uszkodzenie garderoby pacjenta czy też jego zaopatrzenia ortopedycznego i środków pomocniczych (np. wózka inwalidzkiego).

Szkodą wyrządzaną pacjentowi w zakładzie rehabilitacji bywa zazwyczaj uszkodzenie ciała.

Przykłady:

Zdarzenia skutkujące odpowiedzialnością cywilną fizjoterapeuty:

  1. nieprawidłowe podwieszenie pacjenta „świeżo” po alloplastyce (z wszczepioną endoprotezą biodra) na UGUL-pacjent wymaga reoperacji,
  2. upadek niezabezpieczonego pacjenta (dziecka lub pacjenta z niedowładem) ze stołu do rehabilitacji (leżanki)-złamanie kończyny/wstrząs mózgu,
  3. poparzenie pacjenta podczas zabiegów elektroterapii,
  4. poparzenie pacjenta podczas zabiegów hydroterapii (kąpiel, wirówka),
  5. zastosowanie nieprawidłowej techniki kinezyterapii podczas rehabilitacji kończyn-naderwanie/zerwanie mięśni w kończynach pacjenta.

Ponadto odpowiedzialność cywilną fizjoterapeuty może spowodować zastosowanie metody fizykoterapii (np. z użyciem prądu, pola magnetycznego) przeciwwskazanej u pacjenta z uwagi na posiadane schorzenie (np. wysokie nadciśnienie, rozrusznik serca).

Poszkodowanym w zakładzie rehabilitacji może być pacjent lub w przypadku jego śmierci bliskie mu osoby np. małżonek czy dzieci. W razie śmierci poszkodowanego szkodą o charakterze majątkowym są straty, które wskutek tego ponoszą osoby trzecie (koszty pogrzebu, uszczerbek majątkowy wynikły z utarty środków utrzymania, pogorszenie się sytuacji życiowej). Szkoda niemajątkowa, czyli doznana krzywda, zwykle wiąże się ze szkodą majątkową na osobie. Krzywdą będą cierpienia fizyczne i moralne powstałe na wskutek wadliwego zbiegu lub nawet zabiegu prawidłowego, na który pacjent się nie godził (np. manipulacji przy terapii manualnej). Szkoda może być wyrządzona przez konkretny personel medyczny lub w wyniku zaniedbań organizacyjnych podmiotu leczniczego.

Podstawą odpowiedzialności fizjoterapeuty nie może być sama wina lub sama szkoda wyrządzona pacjentowi. Jeśli pomiędzy winą fizjoterapeuty a powstałą szkodą nie da się ustalić związku przyczynowego, nie dojdzie do powstania odpowiedzialności odszkodowawczej. W prawie polskim została przyjęta adekwatna teoria związku przyczynowego, zgodnie z którą zobowiązany do odszkodowania (np. fizjoterapeuta) ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z których szkoda wynikła. W związku z powyższym fizjoterapeuta nie ponosi odpowiedzialności za następstwa swoich działań lub zaniechań, które mają charakter nadzwyczajny lub nieprzewidywalny. Normalnymi skutkami działania i zaniechania będą skutki, które zwykle w danych okolicznościach następują np. pomiędzy użyciem uszkodzonego aparatu do elektroterapii/elektrod a poparzeniem czy porażeniem prądem pacjenta istnieje związek przyczynowy.

3.Roszczenia pacjentów

Odpowiedzialność cywilna jest odpowiedzialnością majątkową (odszkodowawczą), nieograniczoną. Dopóki wierzyciel nie otrzyma należnego mu odszkodowania, dopóty cały majątek dłużnika jest otwarty na realizację obowiązku naprawienia szkody. Prawo wyodrębnia dwa sposoby naprawienia szkody tj.:

  • a) restytucję (przywrócenie stanu pierwotnego),
  • b) rekompensatę pieniężną.

Rekompensata pieniężna ma podstawowe zastosowania w ochronie zdrowia jednakże wybór sposobu naprawienia szkody zależy od poszkodowanego a tak naprawdę od rodzaju szkody i faktycznych możliwości jej naprawienia. W przypadku szkody majątkowej, naprawienie szkody następuje przez zapłacenie odpowiedniej sumy pieniężnej, czy też renty, natomiast, gdy zachodzi szkoda niemajątkowa, poszkodowany może żądać zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Zgodnie z art. 444 k.c. w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty. Na żądanie poszkodowanego zobowiązany do naprawienia szkody powinien wyłożyć z góry sumę potrzebną na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu. Jeżeli poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, może on żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody odpowiedniej renty. Na podstawie art. 445 k.c. w wypadkach wyżej wskazanych sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

Przykład:

Pacjent poparzony podczas elektroterapii wystąpił o odszkodowanie od fizjoterapeuty obejmujące m.in. zwrot na podstawie przedstawionych rachunków kosztów prywatnych wizyt u dermatologa oraz leków, które musiał stosować w związku z poniesioną szkodą na osobie.

Ponadto zgodnie z art. 446 k.c. jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, zobowiązany do naprawienia szkody powinien zwrócić koszty leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł. Osoba, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny, może żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody renty obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz do możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego. Takiej samej renty mogą żądać inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego. Sąd może ponadto przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego stosowne odszkodowanie, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej. Sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

Ustalenie wartości szkody polega na porównaniu stanu w jakim znajdowałby się pacjent, gdyby nie wadliwe postępowanie świadczeniodawcy (np. fizjoterapeuty), a stanem jaki powstał w wyniku jego postępowania. Każda szkoda, rozważana jako uszczerbek na majątku w granicach normalnych następstw działania lub zaniechania, które wywołało szkodę, może mieć postać szkody rzeczywistej lub utraconych korzyści, których osoba poszkodowana nie osiągnęła, a które mogła osiągnąć, gdyby nie wyrządzono jej szkody. Reasumując, wynagrodzenie za szkodę nie może przekroczyć stanu faktycznego strat, które zostały poniesione w wyniku działania lub zaniechania fizjoterapeuty a charakter odpowiedzialności fizjoterapeuty zależny jest przede wszystkim od istoty stosunku prawnego, na podstawie którego wykonuje on swój zawód.

Poszkodowany pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy może najpierw wystąpić z roszczeniem-zgłosić szkodę podmiotowi leczniczemu/zakładowi rehabilitacji. Podmiot leczniczy powinien powiadomić o roszczeniu ubezpieczyciela. Jeżeli roszczenie pacjenta zostanie uznane to następuje wypłata ustalonego świadczenia dla pacjenta. Odszkodowania są standardowo płacone z ubezpieczenia chyba, że jego suma uległa wyczerpaniu lub zakład ubezpieczeń nie uznaje roszczenia (np. miało miejsce wykluczenie z Ogólnych Warunków Umów) - wtedy płaci z własnych środków podmiot leczniczy/osoba zobowiązana. Jeżeli natomiast strony nie dojdą do porozumienia (np. fizjoterapeuta twierdzi, że nie doszło do szkody na osobie pacjenta) to pacjent ma prawo i tak najczęściej jest w praktyce do wystąpienia do sądu powszechnego (wydział cywilny) z pozwem o zapłatę określonej kwoty pieniężnej. Od orzeczenia wydanego przed sąd I instancji stronom (pacjent, fizjoterapeuta/zakład rehabilitacji) przysługuje odwołanie do sądu II instancji.

W przypadku odpowiedzialności cywilnej istotne znaczenie mają ubezpieczenia. Istotą ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej jest zabezpieczenie interesów osoby poszkodowanej (pacjenta) poprzez zwiększenie prawdopodobieństwa uzyskania należnego jej odszkodowania od drugiego - obok sprawcy szkody - dłużnika, którym jest zakład ubezpieczeń. Przypomnieć należy, że każdy podmiot leczniczy ma obowiązek zawarcia ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej. Ubezpieczeniem OC jest objęta odpowiedzialność cywilna podmiotu wykonującego działalność leczniczą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej za szkody wyrządzone działaniem lub zaniechaniem ubezpieczonego, które miało miejsce w okresie trwania ochrony ubezpieczeniowej. Szczegółowy zakres ubezpieczenia, termin powstania obowiązku ubezpieczenia oraz minimalna suma gwarancyjna są określone w rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej podmiotu wykonującego działalność leczniczą. Mimo posiadania obowiązkowego ubezpieczenia podmioty lecznicze mogą się jeszcze dobrowolnie dodatkowo ubezpieczyć. Fizjoterapeuta może też sam dodatkowo zawrzeć umowę ubezpieczenie OC. Podstawą do objęcia podmiotu leczniczego lub fizjoterapeuty ubezpieczeniem (ochroną ubezpieczeniową) jest zawarcie umowy ubezpieczenia z ubezpieczycielem.

4.Uwagi autorskie

Rehabilitacja lecznicza to rodzaj świadczenia zdrowotnego, z którego coraz częściej korzystają pacjenci, także młodzi. Z uwagi na powszechność powyższych usług oraz zmiany prawa dotyczące zawodu fizjoterapeuty a także wzrost świadomości prawnej pacjentów coraz częstsze będą przypadki ponoszenia przez fizjoterapeutów odpowiedzialności cywilnej. Fizjoterapeuci powinni wykazywać dużą staranność przy udzielaniu świadczeń a w szczególności zapewnić bezpieczeństwo pacjentowi oraz ustalić ewentualne przeciwwskazania do wykonania konkretnego rodzaju zabiegu (np. posiadanie przez pacjenta rozrusznika serca). W praktyce pacjenci pozywają najczęściej podmiot leczniczy/zakład rehabilitacji leczniczej. Jednakże podmiot leczniczy, który zapłaci pacjentowi odszkodowanie może mieć roszczenie regresowe do konkretnego fizjoterapeuty, który wyrządził szkodę.

W praktyce najczęściej o odpowiedzialności cywilnej fizjoterapeuty ostatecznie rozstrzyga sąd powszechny w postępowaniu cywilnym. Postępowanie cywilne prowadzone jest według zasad uregulowanych w kodeksie postępowania cywilnego. Stronami procesu cywilnego są powód, czyli osoba (np. poszkodowany pacjent) inicjująca postępowanie sądowe poprzez wniesienie pozwu oraz pozwany (fizjoterapeuta/podmiot leczniczy). Fundamentalne podstawy prawne wszczynania postępowania cywilnego (wskazane w pozwie) przeciwko świadczeniodawcy medycznemu to:

  • a) art. 415 k.c. (Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia) - odpowiedzialność deliktowa.
  • b) art. 471 k.c. (Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi) - odpowiedzialność kontraktowa.