Ustawa o zdrowiu publicznym, powszechnie nazywana jest „Konstytucją zdrowia” wyznacza ona kierunki działania w zakresie poprawy stanu zdrowia polskiego społeczeństwa ⁴ .

Zadania z zakresu zdrowia publicznego określone przepisami ustawy obejmują bardzo szeroki wachlarz działań: monitorowanie i ocenę stanu zdrowia społeczeństwa, zagrożeń zdrowia oraz jakości życia związanej ze zdrowiem społeczeństwa, edukację zdrowotną dostosowaną do potrzeb różnych grup społeczeństwa, w szczególności dzieci, młodzieży i osób starszych, promocję zdrowia, profilaktykę chorób, działania w celu rozpoznawania, eliminowania lub ograniczania zagrożeń i szkód dla zdrowia fizycznego i psychicznego w środowisku zamieszkania, nauki, pracy i rekreacji, analizę adekwatności i efektywności udzielanych świadczeń opieki zdrowotnej w odniesieniu do rozpoznanych potrzeb zdrowotnych społeczeństwa, inicjowanie i prowadzenie badań naukowych oraz współpracy międzynarodowej w zakresie zdrowia publicznego, rozwój kadr uczestniczących w realizacji zadań z zakresu zdrowia publicznego, ograniczanie nierówności w zdrowiu wynikających z uwarunkowań społeczno-ekonomicznych, działania w obszarze aktywności fizycznej -art. 2 u.o.z.p.

Zadania wynikające z ustawy o zdrowiu publicznym koordynuje minister zdrowia, do kompetencji którego należy między innymi przygotowanie projektu Narodowego Programu Zdrowia (NPZ) - art. 4 u.o.z.p. NPZ jest dokumentem ustanawianym w celu realizacji polityki zdrowia publicznego i opiera się na współdziałaniu różnych organów administracji rządowej, jednostek samorządu terytorialnego oraz organizacji pozarządowych.

Rada Ministrów określiła, w drodze rozporządzenia z 4 sierpnia 2016 roku w sprawie Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016-2020 - dalej r.n.p.z., Narodowy Program Zdrowia, którego przepisy zaczęły obowiązywać 17 września 2016 roku, z wyjątkiem części VI załącznika do rozporządzenia dotyczącej Programu zwalczania następstw zdrowotnych używania wyrobów tytoniowych i wyrobów powiązanych, którego przepisy wejdą w życie 1 stycznia 2018 roku.

Prawie roczne opóźnienie odnośnie wdrożenia Narodowego Programu Zdrowia (NPZ) na lata 2016-2020 jest związane z zamrożeniem na kolejne miesiące puli 140 mln zł, które od stycznia 2016 roku mogłyby być już wykorzystywane na rzecz pacjentów ⁵ w ramach finansowania zadań powierzanych realizatorom w ramach celów operacyjnych NPZ i zadań koordynacyjnych.

Natomiast cele operacyjne służące realizacji celu strategicznego ukierunkowane są na zmniejszenie narażenia społeczeństwa na największe zagrożenia zdrowia, które zdefiniowano w NPZ na lata 2016-2020 w formie sześciu punktów w sposób następujący z maksymalnymi kwotami finansowania i sposobem ich finansowania - załącznik do r.n.p.z.:

Wobec powyższego wysokość finansowania zadań powierzanych realizatorom w ramach celów operacyjnych NPZ i zadań koordynacyjnych w latach 2016-2020, z wyłączeniem środków przeznaczanych w ramach limitów wydatków własnych, wynosi rocznie nie więcej niż 140 mln zł.

Ponadto zgodnie z ustawą, co najmniej 10 procent środków na realizację celów operacyjnych NPZ docelowo ma być przeznaczonych na ⁷ :

Działania w tym zakresie są niezwykle istotne w Polsce ze względu na wysoki odsetek osób z nadwagą i otyłością. Działania i strategie wymienione w NPZ docelowo mają poprawić świadomość społeczeństwa na temat istotności właściwie zbilansowanej diety oraz korzyści z podejmowania regularnej aktywności fizycznej w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Ponadto zamiana złych nawyków żywieniowych na dobre nawyki żywieniowe oraz zachęcenie do podejmowania aktywności fizycznej wymagają podjęcia całościowych działań.

W ramach tego działania zaplanowano między innymi: działania informacyjno-edukacyjne, które mają na celu promowanie zdrowego stylu życia w różnych grupach społecznych, powołanie ogólnopolskiego centrum edukacji żywieniowej i zdrowego stylu życia, zapewnianie dostępności do obiektów sportowych i zajęć polegających na krzewieniu aktywności fizycznej, ale również udzielanie wsparcia rodzinom z problemem otyłości poprzez tworzenie zespołów terapeutycznych, wsparcie dietetyczne, psychologiczne i medyczne ⁸ .

Wśród zadań przyczyniających się do realizacji tego celu operacyjnego wymieniane są między innymi działania promujące właściwe nawyki żywieniowe i aktywność fizyczną, promowanie kultury fizycznej, rozwój kompetencji osób uczestniczących w zadaniach na rzecz ograniczania występowania nadwagi i otyłości, prowadzenie działań na rzecz zachowania właściwej masy ciała oraz działania pilotażowe i wsparcie podmiotów uczestniczących w realizacji zadań z zakresu profilaktyki nadwagi i otyłości - załącznik do r.n.p.z.

Program składa się z czterech części konsolidujących strategie przeciwdziałania poszczególnym rodzajom uzależnień, obejmując przeciwdziałanie narkomanii, profilaktykę i rozwiązywanie problemów alkoholowych, zwalczanie następstw zdrowotnych używania wyrobów tytoniowych oraz przeciwdziałanie uzależnieniom behawioralnym.

W ramach tego programu zaplanowano między innymi: działania zarówno profilaktyczne, jak i edukacyjne, polepszenie dostępności do leczenia osób uzależnionych, poszerzanie i udoskonalanie oferty leczenia uzależnień, badania naukowe oraz monitorowanie sytuacji epidemiologicznej związanej z uzależnieniami ⁹ .

W ramach zadań zaproponowano szereg programów: Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii, Krajowy program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, Program zwalczania następstw zdrowotnych używania wyrobów tytoniowych i wyrobów powiązanych, oraz Program Przeciwdziałania Uzależnieniom Behawioralnym.

 [-OFERTA_HTML-]

Ponadto zwrócono uwagę na ukierunkowanie sposobu prowadzenia polityki na rzecz ograniczania popytu i podaży środków odurzających, substancji psychotropowych, NSP i środków zastępczych, rozwój kadr uczestniczących w realizacji zadań z zakresu przeciwdziałania narkomanii, monitorowanie sytuacji epidemiologicznej w zakresie używania środków odurzających, substancji psychotropowych i NSP oraz postaw społecznych i reakcji instytucjonalnych - załącznik do r.n.p.z.

Procesy transformacji, które można zaobserwować w społeczeństwie powodują, że coraz więcej osób potrzebuje lub będzie potrzebowało pomocy w zakresie zdrowia psychicznego, które jest kluczowe dla osiągnięcia dobrostanu człowieka, społeczeństwa i państwa. Zdrowie psychiczne i jego ochrona jest jednym z najbardziej istotnych obszarów i działań w aktualnej polityce zdrowotnej ¹⁰ .

W ramach Programu zaplanowano zadania mające na celu profilaktykę problemów zdrowia psychicznego, wspieranie zdrowia psychicznego, zapobieganie zaburzeniom psychicznym oraz prowadzenie działań badawczo-naukowych na rzecz oceny potrzeb z zakresu ochrony zdrowia psychicznego. Wymienione są również działania polegające na wspieraniu zdrowia psychicznego oraz zapobieganiu zaburzeniom psychicznym - załącznik do r.n.p.z.

Ponadto już jako osobny dokument, ale związany z tym celem operacyjnym należy potraktować Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2016–2020 określający strategię działań mających na celu zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi kompleksowej, wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym, kształtowanie wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właściwych postaw społecznych, w szczególności zrozumienia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacji ¹¹ .

Program określa kierunki działań mające na celu ograniczenie ryzyka zdrowotnego wynikającego z zagrożeń fizycznych, chemicznych i biologicznych. Oznacza to prowadzenie wieloaspektowych przedsięwzięć skupiających się na poprawie jakości powietrza, promowaniu bezpieczeństwa zdrowotnego żywności i wody, ograniczaniu ekspozycji na nadmierny hałas, zmniejszaniu narażenia na biologiczne czynniki chorobotwórcze, ograniczaniu narażenia na szkodliwe substancje chemiczne i czynniki biologiczne w otoczeniu człowieka.

W ramach programu zaplanowano prowadzenie działalności edukacyjnej i prewencyjnej, odnoszącej się do różnych zagrożeń środowiskowych. Przewidywane są działania na rzecz profilaktyki chorób związanych z zanieczyszczeniem środowiska czy chorób zawodowych oraz profilaktyki chorób zakaźnych i zakażeń u ludzi ¹² .

W ramach zadań wymieniane jest kształtowanie środowiska sprzyjającego zdrowiu oraz prowadzenie polityki ukierunkowanej na zmniejszanie narażenia na fizyczne, chemiczne i biologiczne czynniki ryzyka zdrowotnego - załącznik do r.n.p.z.

Działania zaplanowane w ramach tego celu odpowiadają na wyzwania demograficzne. Działania te mają pomóc w utrzymaniu jak najdłużej aktywności społecznej, zawodowej i rodzinnej osób starszych. W tym celu nieodzowna jest promocja zachowań prozdrowotnych, edukacja w zakresie właściwej diety, przestrzegania zaleceń terapeutycznych przez pacjentów, zapobieganie upadkom i ich konsekwencjom, ale także tworzenie przestrzeni publicznej, która będzie przyjazna seniorom czy zwiększanie dostępu do nowoczesnych technologii. Priorytetami będą ograniczanie społecznych nierówności w zdrowiu, zapobieganie ubóstwu i wykluczeniu społecznemu osób starszych.

Niezwykle ważnym elementem programu jest takie przygotowanie systemu opieki zdrowotnej do udzielenia świadczeń, aby uwzględnić występowanie wielochorobowości i niepełnosprawności u starszych pacjentów i zapewnić jak najwcześniejsze wykrywanie niektórych chorób. Nacisk położony będzie na rozwijaniu usług pielęgnacyjno-opiekuńczych i rehabilitacyjnych dostosowanych do potrzeb osób starszych i niesamodzielnych. W ramach Programu przewidziano również działania zwiększające wiedzę pracowników ochrony zdrowia na temat holistycznej opieki nad osobami starszymi i wczesnego wykrywania chorób charakterystycznych dla tej grupy ¹³ .

Jako jedne z podstawowych zadań wymieniane jest prowadzenie polityki senioralnej ukierunkowanej na jak najdłuższą aktywność społeczną, zawodową i rodzinną osób starszych, w tym:

Ponadto zwraca się uwagę ważny problem dostosowania systemu opieki zdrowotnej do potrzeb osób starszych ¹⁴ .

Zdrowie prokreacyjne dotyczy bardzo wielu zagadnień związanych z pokwitaniem i przekwitaniem, płodnością i niepłodnością, planowaniem rodziny, zdrowiem podczas ciąży, porodu i połogu. Dbałość o zdrowie prokreacyjne warunkuje stan zdrowia Polaków, dobre zdrowie następnych pokoleń, wspomaga działania mające na celu poprawę wskaźników demograficznych.

W ramach programu zaplanowano między innymi edukację zdrowotną i działalność informacyjną i profilaktyczną skierowane do różnych populacji, działania edukacyjne dla pracowników opieki zdrowotnej, uwzględnianie zagadnień dotyczących czynników wpływających na zdrowie prokreacyjne w programach kształcenia na kierunkach medycznych, biologicznych, psychologicznych i pedagogicznych oraz w programach doskonalenia zawodowego lekarzy, pielęgniarek i położnych, badania dotyczące zdrowia prokreacyjnego i jego uwarunkowań w społeczeństwie ¹⁵ .

Jako zadania zdefiniowano programowanie i wdrażanie działań o charakterze regulacyjnym sprzyjających poprawie zdrowia prokreacyjnego, w tym branie pod uwagę zagadnień dotyczących czynników wpływających na zdrowie prokreacyjne w programach kształcenia na kierunkach medycznych, biologicznych, psychologicznych i pedagogicznych oraz w programach doskonalenia zawodowego lekarzy, pielęgniarek i położnych, jak również prowadzenie edukacji zdrowotnej, działalności informacyjnej i profilaktycznej dotyczącej czynników endo- i egzogennych mających wpływ na zdrowie prokreacyjne kobiet i mężczyzn, przeciwdziałanie skutkom seksualizacji dzieci i młodzieży, zachowań ryzykownych, uzależnień behawioralnych, uzależnień od substancji psychoaktywnych oraz kształtowanie postaw sprzyjających zachowaniom prozdrowotnym - załącznik do r.n.p.z.

Ważne jest zwrócenie uwagi w zadaniach koordynacyjnych, ewaluacyjnych i badawczych w NPZ na lata 2016-2020 na podejście siedliskowe, czyli upowszechnianie koncepcji Szkół Promujących Zdrowie, upowszechnianie koncepcji Szpitali Promujących Zdrowie, upowszechnianie koncepcji promocji zdrowia w miejscu pracy, współpraca ze Stowarzyszeniem Zdrowych Miast Polskich.

Według autorów komentarza do ustawy o zdrowiu publicznym komentowany przez nich akt prawny powinien być traktowany wyłącznie jako rozpoczęcie docelowej budowy niezbędnych systemowych rozwiązań prawno-organizacyjnych w obszarze zdrowia publicznego, ponieważ jeżeli ta ustawa miałaby pozostać na stałe w niezmienionej wersji, organizacja procesu realizacji zadań z zakresu zdrowia publicznego byłaby mało efektywna ¹⁶ .

Zdrowie publiczne, niezależnie czy jest zarządzane przez struktury scentralizowane, czy zdecentralizowane, wymaga systemowego podejścia jako gwarancji osiągania planowanych celów oraz określonych wyspecyfikowanych zadań, a w ich realizację są zaangażowane różne podmioty. Efektywność podejmowanych działań zależy od dobrze zdefiniowanej odpowiedzialności za nacisk na rozwój zdrowia określonych zbiorowości lub określonych populacji. Warunkiem skuteczności jest wsparcie finansowe, profesjonalne zarządzanie oraz odpowiedni sposób monitorowania¹⁷ .

Natomiast według autora artykułu jeżeli chodzi o Narodowy Program Zdrowia na lata 2016-2020 należy mieć tylko nadzieję, że oprócz wsparcia finansowego, czego zabrakło w poprzednim NPZ i odpowiedniego sposobu monitorowania spełniony będzie także warunek profesjonalnego zarządzania, co przyczyni się do powodzenia NPZ, a docelowo poprawy zdrowia publicznego w Polsce.