W ocenie NIK Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego zakończył się fiaskiem. Wyznaczonych celów i wytyczonych zadań nie zrealizowała ani administracja rządowa, ani samorządowa. Nie udało się ograniczyć występowania zagrożeń dla zdrowia psychicznego, ani polepszyć jakości życia osób z zaburzeniami psychicznymi i ich bliskich. Nie poprawiła się też dostępność świadczeń opieki psychiatrycznej. 

Program przewidywał między innymi działania mające ograniczyć problem samobójstw. Tymczasem w  okresie realizacji programu nastąpił wzrost liczby zamachów samobójczych zakończonych zgonem o ponad 60 procent - z 3839 w 2011 roku (pierwszy rok obowiązywania programu) do 6165 w 2014 roku.

W ocenie NIK główne przyczyny fiaska programu to niezaplanowanie środków finansowych przez realizatorów poszczególnych zadań, nieskuteczna koordynacja programu, a także ogólnikowość części celów i zadań.

Dlatego w ocenie NIK kluczowe znaczenie dla wdrożenia programu na lata 2017-2020 ma zabezpieczenie źródeł finansowania, gdyż w przeciwnym wypadku powtórzy się sytuacja z lat 2011-2015 i  założone cele nie zostaną osiągnięte.

Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego: dobre założenia

Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego miał zapoczątkować proces tworzenia optymalnych rozwiązań organizacyjnych w leczeniu psychiatrycznym.
W programie założono odejście od dominującego dotychczas modelu azylowego (izolacyjnego) postępowania z chorymi psychicznie na rzecz środowiskowego modelu psychiatrii, który jest bardziej przyjazny dla pacjentów i ich rodzin, łatwiej dostępny, skuteczniejszy oraz tańszy. Podstawę funkcjonowania środowiskowego modelu opieki psychiatrycznej miały stanowić centra zdrowia psychicznego.

Ustalenia kontroli wskazują, że centra takie nie powstały. Za ich tworzenie miały być odpowiedzialne samorządy, te jednak nie otrzymały niezbędnego wsparcia (także finansowego), ponieważ Ministerstwo Zdrowia nie ustaliło  zasad tworzenia i finansowania modelu środowiskowej opieki psychiatrycznej.

Jak ustaliła NIK w żadnej gminie, spośród sześciu objętych kontrolą, nie powołano zespołu koordynującego realizację NPOZP, ani  nie opracowano lokalnego programu ochrony zdrowia psychicznego, mimo iż do podjęcia tych działań zobowiązywał je harmonogram programu.

Samorządy województw nie wdrożyły planu stopniowego zmniejszania i przekształcania dużych szpitali psychiatrycznych. Plan ten był szczególnie istotny przede wszystkim z uwagi na nieodpowiednie warunki sanitarne i techniczne panujące w części tych placówek. Na ten problem Najwyższa Izba Kontroli zwróciła uwagę w 2012 roku po kontroli „Przestrzegania praw pacjenta w lecznictwie psychiatrycznym”. Stan techniczny i  sanitarny obiektów budowlanych w 14 skontrolowanych wówczas szpitalach był niezadowalający. We wszystkich placówkach stwierdzono odstępstwa od obowiązujących wymagań, a w siedmiu służby nadzoru budowlanego oraz państwowej straży pożarnej wydały decyzje w sprawie ich usunięcia.

Z kolei Narodowy Fundusz Zdrowia nie przygotował projektu finansowania świadczeń dla pilotażowego programu wdrożenia modelu opieki psychiatrycznej. Nie mógł jednak zrealizować tego zadania, ponieważ minister zdrowia nie określił zasad tego pilotażu.

NIK zwraca uwagę, że dodatkową barierą w tworzeniu i funkcjonowaniu centrów zdrowia psychicznego może być niedobór pracowników w opiece psychiatrycznej, o czym świadczą zalecane minimalne docelowe wskaźniki zatrudnienia. 

W 2015 roku liczba psychiatrów wynosiła 3 584, przy oczekiwanej 7 800 i odpowiednio liczba: psychiatrów dzieci i młodzieży 380 (780), pielęgniarek i terapeutów środowiskowych 10 500 (23 400), terapeutów zajęciowych, rehabilitantów 560 (1560), specjalistów i instruktorów terapii uzależnień 608 (1 900).  

Finansowanie i sprawozdawczość niezgodne z założeniami 

Zalecane nakłady na realizację Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w latach 2011-2015 ustalono na 1,271 mld zł, w tym z budżetu państwa i samorządów - miały wynieść 611 mln zł, a z NFZ (na finansowanie świadczeń zdrowotnych udzielanych w centrach zdrowia psychicznego) 660 mln zł. Tymczasem nakłady ministra zdrowia na realizację programu w latach 2011-2015 wyniosły 114 tys. zł przy zalecanym milionie złotych.

Coroczne sprawozdania realizatorów zadań zapisanych w programie były nierzetelne i uniemożliwiały właściwe przyporządkowanie poniesionych wydatków do postulowanych nakładów. Większość jednostek samorządu terytorialnego  w ogóle nie podawała takich danych, sygnalizując brak środków finansowych w swoich budżetach na realizację programu. 

Minister zdrowia nie poinformował Rady Ministrów o niezrealizowaniu pilotażowego programu wdrożenia środowiskowego modelu opieki psychiatrycznej. Przekazywał natomiast dane o wartości umów zawartych na świadczenia opieki psychiatrycznej i  leczenia uzależnień sfinansowanych przez NFZ, co nie było działaniem wynikającym z  realizacji programu.

Minister nie zabezpieczył też, w projektach kolejnych ustaw budżetowych, środków na realizację nowej edycji programu na lata 2016-2020, mimo że stosownie do wydanego przez siebie rozporządzenia z dnia 21 sierpnia 2009 roku w sprawie priorytetów zdrowotnych uznał zapobieganie, leczenie i rehabilitację zaburzeń psychicznych za priorytet zdrowotny.
Minister nie przygotował także do końca 2015 roku, nowej edycji programu na lata 2016-2020, pomimo że zespół do jego opracowania powołano 15 października 2015 roku.

 [-OFERTA_HTML-]

Dopiero w kwietniu 2016 roku powołano zespół ds. wdrożenia pilotażu programu psychiatrii środowiskowej, przy czym jeszcze w sierpniu 2016 roku minister nie posiadał informacji o przewidywanej liczbie ośrodków i populacji objętej pilotażem, rozmieszczeniu centrów zdrowia psychicznego i skorelowaniu ich liczby z mapami potrzeb zdrowotnych oraz możliwością  finansowania ze środków UE.

Najwyższa Izba Kontroli rekomenduje dokonanie analizy realizacji NPOZP w celu identyfikacji wszystkich problemów, które wystąpiły w latach 2011-2015 i na podstawie uzyskanych wyników podjęcie działań w celu sprawnej realizacji nowej edycji NPOZP, przeprowadzenie programów pilotażowych w celu przetestowania nowych rozwiązań i przygotowania regulacji prawnych dla sprawnego funkcjonowania i finansowania środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej, podjęcie działań w celu przygotowania kadr oraz zapewnienie skutecznej koordynacji, monitorowania i oceny realizacji zadań nowej edycji programu, między innymi poprzez określenie wartości docelowych wskaźników monitorujących.

Źródło: www.nik.gov.pl